Από διαφορετικές εποχές, τα λόγια του Μαρτί στη Λέσχη Εμπορίου (1881) και του Τσάβες στην Αίθουσα Διαλέξεων (1994) δείχνουν πολλά κοινά στοιχεία. Μεταξύ άλλων, την μπολιβαριανή τους ρίζα, την κλίση στη σκέψη για την Δική μας Αμερική, που είναι εκ του φυσικού της, καθολική, εκπολιτιστική, ανθρωπιστική και με κοινή ταυτότητα. Αυτές οι δύο εποχικές ομιλίες αναδύθηκαν από τους προμαχώνες και τα οδοφράγματα όπου κατοίκησε και κατοικεί η ιστορική διένεξη μεταξύ των ηγεμονικών, επεκτατικών και αποικιακών οραμάτων και του κυρίαρχου οράματος της αμερικάνικης και παγκόσμιας ελευθερίας και ανεξαρτησίας.
Σημεία της παρουσίας του Χοσέ Μαρτί στον Ούγκο Τσάβες
Σύμφωνα με τον ίδιο τον Μπολιβαριανό ηγέτη «σε ένα από τα βιβλία του Πέρες Αρκάι (Τσάβες, Σημ.του συγγραφέα) είχα διαβάσει για τον Χοσέ Μαρτί».
Πότε, πότε «περνούσα από το Ράδιο Μπαρίνας για να προωθήσω την προσέλκυση υποψηφίων». Λέει πως υπήρχε «ένα γραπτό κείμενο που έστελναν από το Καράκας, αλλά εγώ του πρόσθετα πραγματάκια, τους μιλούσα για τον Μπολίβαρ και για αυτά που έλεγε ο Μαρτί για αυτόν».
Θυμάται πως, σε μια επέτειο για την Ημέρα της Σημαίας, τον έβαλαν να μιλήσει στο Μπαρίνας, «όταν ήταν υπολοχαγός», «και η ομιλία μου ήταν ένα κάλεσμα». Προσθέτει πως, στο Μαρακάι, μια 17η του Δεκέμβρη, άρχισε την ομιλία του επικαλούμενος τον Μαρτί: «’Ετσι βρίσκεται ο Μπολίβαρ στα ουράνια της Αμερικής, άγρυπνος φρουρός και συνοφρυωμένος, [...] διότι αυτό που ο ίδιος δεν έκανε, δεν έχει γίνει μέχρι και σήμερα». Και προσθέτει ο Τσάβες:
«το συνέδεσα με την κατάσταση της στιγμής: «Πόσα έχει ακόμα να κάνει ο Μπολίβαρ στην Αμερική, με τόση φτώχεια, με τόση εξαθλίωση! Πόσα έχει να κάνει ακόμα ο Μπολίβαρ»!
Σύμφωνα με τον Μπολιβαριανό ηγέτη, «ο Μαρτί ήταν σαν να έχει τον Χριστό μέσα του. Και πήγε να θυσιαστεί όπως επίσης και ο Μπολίβαρ, όπως ο Τσε και όπως και τόσοι άλλοι Κιχώτες της ιστορίας, των κόσμων. Ο Χοσέ Μαρτί, αυτός που ήξερε να ερμηνεύει την Δική μας Αμερική και να αξιώνει για αυτήν και να αγωνίζεται για αυτήν».
Μια ματιά στο παρελθόν και το μέλλον στις ομιλίες του Τσάβες και του Μαρτί
Σε διαφορετικούς αιώνες, ίσως λίγες επισκέψεις να έχουν προκύψει τόσο συμβολικές και ανανεωτικές για τους αγώνες της Δικής μας Αμερικής, όπως αυτή του Αποστόλου (Χοσέ Μαρτί) στο Καράκας και η πρώτη επίσκεψη τουΤσάβες στην Αβάνα.
Ακριβώς όπως ο Μαρτί πήγε στην Βενεζουέλα και μπροστά στον «λευκό τάφο» αναζήτησε μια βραδιά του 1881 την «χρυσή συμβουλή», όπως είπε ο Καρένιο, ακριβώς όπως, με το «σπασμένο του ραβδί» αναζήτησε στις κοιλάδες του Καράκας το «νερό αυτών των ποταμών για να περιθάλψει τις πληγές του» και «είδε τότε μια εικόνα του μέλλοντος στην οποία και θέλησε, ή να πέσει ή να πάρει μέρος», ακριβώς έτσι και ο Τσάβες επίσης – «ο οποίος προχωρά μπροστά το πολιτικό πρόγραμμα του Σιμόν Μπολίβαρ», όπως είπε ο Αρκάι-, θα πήγαινε στην Αβάνα 113 χρόνια μετά για να συναντηθεί με έναν άλλο συνεχιστή των ιδεών του Μπολίβαρ και του Μαρτί: τον Φιντέλ Κάστρο. Πρόκειται για άλλο ένα γεγονός με υψηλό συμβολισμό.
Έτσι, εκείνη η καθοριστική συνάντηση του 1881 μεταξύ του Μαρτί και του Μπολίβαρ, μπροστά στον «λευκό τάφο», θα ξανασυνέβαινε με τους κληρονόμους τους το 1994, αυτή τη φορά στην Κούβα, η οποία είναι «σπόρος που βλάστησε και ξεσηκώνει», σύμφωνα με τον Τσάβες.
Για αυτό, οι ομιλίες που αναφέρονται εδώ μπορούν και πρέπει να ειδωθούν σαν δίδυμα κλαδιά που ανθίζουν στον ίδιο κοινό κορμό, τον αμερικανικό και παγκόσμιο απελευθερωτικό και εκπολιτιστικό.
Σίγουρα, ο Μαρτί μίλησε πολλές φορές από το Καράκας, όμως η ομιλία του στη Λέσχη Εμπορίου αποτελεί, ίσως, μια από τις πιο καθοριστικές συνθέσεις στης σκέψης του. Ο Τσάβες επίσης, θα μιλούσε πολλές φορές από την Αβάνα, όμως πια για τρεις δεκαετίες πάλλονται εκείνες οι θεμελιώδεις ιδέες στην Αίθουσα Διαλέξεων. Πρόκειται, επίσης, για δυο ιστορικούς κίονες στον προηγμένο ναό της σκέψης της Δικής μας Αμερικής. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί αυτή η θέση.
Μετά την καταγραφή του, ο αυθόρμητος λόγος του Τσάβες στην Αίθουσα Διαλέξεων –μια ομιλία όχι γραπτή, αλλά καρπός του μυαλού και της καρδιάς του-, έπιασε μόνο 8 φύλλα χαρτιού, αλλά ήταν που άφησε εποχή. Και προς μεγάλη σύμπτωση, τα δημοσιευμένα Αποσπάσματα της ομιλίας του Μαρτί στη Λέσχη Εμπορίου θα έπιαναν περίπου 9 φύλλα χαρτιού.
Επίσης, αυτή του Μαρτί, ήταν μία ομιλία αυθόρμητη. Και οι δύο βλάστησαν μέσα από τις ψυχές τους, από τις πεποιθήσεις τους και την αμοιβαία αγάπη για την Κούβα, την Βενεζουέλα και όλη την Δική μας Αμερική.
Σύμφωνα με όσα ανέφερε το 1994 ο ίδιος ο αντισυνταγματάρχης Ούγκο Τσάβες, είχε διαβάσει στον Ακίλες Νασόα ότι, «όπως ο Χοσέ Μαρτί, αισθανόμαστε ότι προερχόμαστε από όλους τους καιρούς και από όλα τα μέρη» και «προχωράμε όπως ο άνεμος πίσω από εκείνο το σπόρο που μια μέρα έπεσε εδώ και εδώ, σε γόνιμο έδαφος, βλάστησε και ξεσηκώνεται».
Μοιράστηκε ότι είχε «διαβάσει και ξαναδιαβάσει» στη φυλακή καταρχήν, «στη φυλακή του Γιάρε», εκείνη τη φλογερή υπεράσπιση, εκείνον τον φλογερό λόγο, στο Η Ιστορία θα με δικαιώσει, και επίσης διάβασε στη φυλακή, το Ένα σπυρί καλαμποκιού, συνέντευξη εκείνη την εποχή του Κομαντάντε Τομάς Μπόρχες...Εκείνο το ξαναδιαβάζαμε –συνέχισε λέγοντας-, και ήταν για εμάς τροφή για φυλακισμένους, και ήταν για εμάς, και συνεχίζει να είναι, τροφή για επαναστάτες». Η παρουσία του Μαρτί στο Η Ιστορία θα με δικαιώσει είναι αξίωμα. Ο Φιντέλ τον παραθέτει πολλές φορές, και καταγγέλει επίσης: «απαγορεύτηκε να φτάσουν στα χέρια μου τα βιβλία του Μαρτί». Από πλευράς του, το Ένα σπυρί καλαμποκιού, από τον τίτλο ακόμα, ξαναπιάνει το νήμα μιας μεταφοράς που εκφράστηκε από τον Μαρτί σε μια επιστολή προς τον Μασέο, στις 15 Δεκεμβρίου του 1893».
Ο Τσάβες θυμήθηκε στην Αβάνα ότι «βρισκόμαστε στην εποχή των 200 ετών, κατά την οποία ορκιστήκαμε να αφιερώσουμε τη ζωή μας στην οικοδόμηση ενός επαναστατικού κινήματος και στον επαναστατικό αγώνα στην Βενεζουέλα, και τώρα, και σε λατινοαμερικανικό περιβάλλον. Αυτό αρχίσαμε να κάνουμε το διακοσιοστό έτος από την γέννηση του Μπολίβαρ», και υπενθύμισε: «το επόμενο έτος είναι τα εκατό χρόνια από τον θάνατο του Χοσέ Μαρτί». Έτσι, «ο Μαρτί υπάρχει σε όλη την Αμερική», και πρόσθεσε:
«...εδώ βρίσκονται οι ρίζες ενός εθνικού εγχειρήματος, ενός και μόνο έθνους, αυτού που είμαστε όλοι οι λατινοαμερικάνοι και οι κάτοικοι της Καραϊβικής», το οποίο πηγάζει από αυτό το δυώνυμο του Μπολίβαρ και του Μαρτί, σαν μορφή ξεσηκωμού του συνασθήματος και της περηφάνειας των λατινοαμερικάνων».
Από την ομιλία του στην Αίθουσα Διαλέξεων, ο Τσάβες επικαλέστηκε τη ζωή και το έργο του Χοσέ Μαρτί περίπου εννέα φορές (κατά μέσο όρο 1,1 φορά ανά σελίδα). Την Κούβα ή το κουβανικό στοιχείο, περίπου 25 φορές. Την Λατινική Αμερική ή το λατινοαμερικανικό στοιχείο, περί τις 22 φορές. Τον Σιμόν Μπολίβαρ, γύρω στις 33 φορές. Την Βενεζουέλα ή το βενεζολάνικο στοιχείο, περίπου 49 φορές.
Επίσης προειδοποίησε για την ανάγκη να πορβθηθεί μια «οικονομική Επανάσταση». Να εγκαθιδρυθούν «νέες οικονομικές βάσεις». Ένα «λαϊκό οικονομικό μοντέλο», ένα «οικονομικο-κοινωνικό μοντέλο», ένα «οικονομικό κυρίαρχο μοντέλο». Κάλεσε να μην συνεχίσει να είναι μια «συμπληρωματική οικονομία», «μια αποικιακή οικονομία», και μίλησε για τον 21ο αιώνα σαν την «ανάσταση του μπολιβαριανού ονείρου, του ονείρου του Μαρτί, του λατινοαμερικανικού ονείρου».
Από αυτή την άποψη δήλωσε ότι «δεν είναι τυχοδιωκτικό να σκεφτούμε, από πολιτική άποψη, μια συνένωση λατινοαμερικανικών Κρατών. Γιατί να μην το σκεφτούμε, που ήταν το γνήσιο όνειρο των απελευθερωτών μας; Γιατί να συνεχίζουμε κατακερματισμένοι; Και μίλησε για το Εθνικό Πρόγραμμα «Σιμόν Μπολίβαρ», αλλά με τα μπράτσα ανοιγμένα προς την λατινοαμερικανική ήπειρο και την Καραϊβική...».
Δεν μπορούμε να πούμε εδώ εάν, πριν το πρώτο του ταξίδι στην Κούβα το 1994, ο Τσάβες μπόρεσε να διαβάσει την ομιλία του Μαρτί, του 1881, στη Λέσχη Εμπορίου του Καράκας. Αν το είχε κάνει, θα την είχε επίσης επικαλεστεί εκείνο το βράδυ.
Το σίγουρο γεγονός είναι ότι, μετά από 113 χρόνια, η σύμπτωση κάποιων ιδεών που εκφράζονται από τον Τσάβες στην Αβάνα και από τον Μαρτί στο Καράκας είναι εντυπωσιακή. Μερικά παραδείγματα:
Ο Μαρτί στο Καράκας (1881): «Έτσι, με τρεμάμενα μάγουλα...όπως τρέμει η επιφάνεια του εδάφους όταν τραντάζεται από την εσωτερική φωτιά των ηφαιστείων, πήγα να αποτίσω, μπροστά σε έναν λευκό τάφο, τον ανυπόμονο φόρο τιμής μου, όπως θα τον εκπλήρωνα σε μια ψυχή τόσο αγνή».
Ο Τσάβες στην Αβάνα (1994): «Αυτή τη στιγμή, μέσα στον κυκλώνα των συγκινήσεων, των ιδεών, των παθών και των συναισθημάτων που περνάνε από το μυαλό μου και έχοντας φωλιάσει μέσα μου η ψυχή του στρατιώτη, του επαναστάτη, του λατινοαμερικάνου. Τόσα πράγματα που κατακλύζουν το μυαλό μου, τόσες αναμνήσεις, τόσες φορές που ονειρεύτηκα την Κούβα, να βρεθώ στην Κούβα και, τελικά, να βρίσκομαι εδώ!».
Ο Μαρτί από το Καράκας, συνέκρινε τα συναισθήματά του με την «εσωτερική φωτιά των ηφαιστείων». Ο Τσάβες από την Αβάνα, μίλησε για «τον κυκλώνα των συγκινήσεων» που τον κατανικούσε. Για τον Μαρτί ήταν συγκεκριμένο «να αποτίσει τον ανυπόμονο φόρο τιμής του». Για τον Τσάβες, επίσης με ανυπομονησία: «τελικά, να βρίσκομαι εδώ!». Τι ιστορικός συμβολισμός!
Ο Μαρτί στο Καράκας (1881): «Έρχομαι να προσφέρω τον πόνο μας, όπως και την ημέρα της νίκης θα έρθουμε να προσφέρουμε στον βωμό του Αμερικανού Πατέρα τον καρπό της λύτρωσής μας και την λάμψη και την τιμή της ιστορίας μας... υπάρχει κοινό και εξαίσιο έργο να κάνουμε, έρχομαι να προσφέρω, με θλίψη και επάξια, τις υπηρεσίες μου στους ανθρώπους, να βάλω πλάτη στο έργο», καθώς «πρέπει να ανοιχτεί μεγάλο αυλάκι στη ζωή της ηπείρου», και «έτσι, οπλισμένος με αγάπη, έρχομαι να πάρω τη θέση μου σε αυτόν τον ιερό αέρα, κουβαλώντας την αλμύρα της ελεύθερης θάλασσας και το ισχυρό πνεύμα διαπρεπών ανθρώπων, που εμπνέει -να ζητήσω έρχομαι από τα παιδιά του Μπολίβαρ μια θέση στην πολιτιφυλακή της ειρήνης».
Ο Τσάβες στην Αβάνα (1994): «Εγώ δεν αξίζω αυτήν την τιμή, φιλοδοξώ να την αξίζω κάποια μέρα τους επόμενους μήνες και τα χρόνια που θα έρθουν... Κάποια μέρα ελπίζουμε να έρθουμε στην Κούβα σε συνθήκες να απλώσουμε τα χέρια μας και σε συνθήκες να τροφοδοτούμαστε αμοιβαία με ένα λατινοαμερικανικό επαναστατικό εγχείρημα, διαποτισμένοι όπως είμαστε, εδώ και αιώνες πριν, με αυτήν την ιδέα μιας ηπείρου ισπανοαμερικανικής, λατινοαμερικανικής και της Καραϊβικής, που θα συνίσταται σαν ένα και μόνο έθνος που είμαστε. Σε αυτόν το δρόμο προχωράμε».
Και οι δύο μιλούν για το μέλλον, βλέπουν ότι αυτό το μέλλον θα κυοφορείτο στον αγώνα. Ο Μαρτί έβλεπε το ανολοκλήρωτο έργο, θεωρούσε ότι «στο ποίημα του 1810 λείπει μια στροφή και όταν οι πραγματικοί ποιητές του είχαν εξαφανιστεί, θέλησε να την γράψει», για αυτό και έφυγε για το Καράκας το 1881, όπου εκείνη την εποχή μπορούσε μόνο «να προσφέρει τον πόνο μας». Μένει να γραφτεί η στροφή.
Ο Τσάβες, όπως ο Μαρτί, εξέφρασε στην Αβάνα ότι «δεν άξιζε τιμές», αλλά «φιλοδοξούσε να τις αξίζει κάποια μέρα». Ο Μαρτί υποσχέθηκε να επιστρέψει στο Καράκας «την ημέρα της νίκης», «στον βωμό του Αμερικανού Πατέρα». Ο Τσάβες επίσης: «ελπίζουμε να έρθουμε στην Κούβα σε συνθήκες να απλώσουμε τα χέρια μας και σε συνθήκες να τροφοδοτούμαστε αμοιβαία με ένα λατινοαμερικανικό, επαναστατικό εγχείρημα».
Μίλησαν για «κοινό και εξαίσιο έργο να κάνουν», για «υπηρεσίες στους ανθρώπους, να βάλει πλάτη στο έργο», «να ανοίξει φαρδύ αυλάκι στη ζωή της ηπείρου», για να αγωνιστούν «στην πολιτιφυλακή της ειρήνης» (Μαρτί). Μίλησαν για «λατινοαμερικανικό, επαναστατικό εγχείρημα», για μια «ήπειρο ισπανοαμερικανική, λατινοαμερικάνικη και της Καραϊβικής, που να συνίσταται σε ένα και μόνο έθνος που έιμαστε» (Τσάβες). Για τον Μαρτί: «έρχομαι να πάρω τη θέση μου», για τον Τσάβες: «σε αυτό το δρόμο προχωράμε».
Μια προσεκτική, αναπόσπαστη ανάγνωση της ομιλίας του Τσάβες, «σε αυτό το ταξίδι στην Κούβα, φευγαλέο, αλλά με βάθος», καθώς και της ομιλίας του Μαρτί, του αποσπάσματος του «Ταξίδι στη Βενεζουέλα», «όπου γεννήθηκε η Αμερική», «λίκνο της ελεύθερης ηπείρου», «λίκνο, όπως η Ελλάδα των λατινικών φυλών της Ευρώπης, των ισπανοαμερικανικών λαών», «η Ιερουσαλήμ των αμερικανών», με αυτή την «συμπάθεια που μας ωθεί χωρίς να μπορούμε να αντισταθούμε», μας καταστά ικανούς να κατανοήσουμε καλύτερα την ιδέα που εξέφρασε ο Φιντέλ εκείνο το βράδυ του 20ου αμερικανικού αιώνα, στην Αίθουσα Διαλέξεων:
«Αισθανόμαστε μεγάλη τιμή με την παρουσία σου εδώ αυτό το βράδυ, Κομαντάντε και Αντισυνταγματάρχη. Comandante en Jefe του Επαναστατικού Μπολιβαριανού Κινήματος, που μας μιλά για τόσες ιδέες... Αυτές είναι οι ιδέες αυτής της εποχής, αυτός είναι ο αντιμπεριαλισμός αυτής της εποχής και αυτό μας κάνει να αισθανόμαστε την ανάγκη του Μπολίβαρ και του Μαρτί περισσότερο από ποτέ. Ζήτω οι ιδέες του Μπολίβαρ! Ζήτω οι ιδέες του Μαρτί!».
Επομένως, ο Μπολίβαρ και ο Μαρτί ήταν παρόντες και είναι, στον Φντέλ και στον Τσάβες, σε αυτό που οι ίδιοι αντιπροσωπεύουν και θα αντιπροσωπεύουν. Στην κληρονομιά τους.
Συμπεράσματα
Έχοντας περάσει τριάντα χρόνια από την ομιλία του Τσάβες στην Αίθουσα Διαλέξεων του Πανεπιστημίου της Αβάνας και 143 χρόνια από την ομιλία του Μαρτί στη Λέσχη Εμπορίου του Καράκας, είναι απαραίτητο, όχι μόνο να καταγραφούν και να κατανοηθούν τα σημεία επαφής μεταξύ τους, με το βλέμμα στην ιστορική ή πολιτική επιστήμη –το οποίο είναι από μόνο του σημαντικό-, αλλά χρειάζεται να κοιτάξουμε και πιο πέρα, να δείξουμε τον ουσιαστικό κρίκο που τους ενώνει σαν κοινό κληροδότημα. Είναι όπλα αγώνα για το παρόν και το μέλλον της Αμερικής, και όχι μόνο.
Στο πρώτο τέταρτο του 21ου αμερικανικού αιώνα συνεχίζουν να αγωνίζονται, σε μεγάλο βαθμό, οι ίδιες ιστορικές ρίζες της ηπείρου που αναδύθηκαν στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, που συγκρούστηκαν στο δεύτερο μισό και σε όλο τον 20ο αιώνα.
Μια ματιά στο πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα αποκαλύπτει αλάνθαστα την προσφυγή σε εκείνες τις απειλές και ένα μελλοντικό σκηνικό που σε λίγα διαφέρει από αυτό που αντιμετωπίστηκε από το παραάδειγμα του Μπολίβαρ και του Μαρτί κατά τον 19ο αιώνα, τόσο στο εξωτερικό, όσο και στις προσπάθειες κατακερματισμού από μέσα.
Πρόκειται για μια ουσιαστική και διαχρονική διένεξη παραδειγμάτων μεταξύ της αποικιακής ρίζας του Δόγματος Μονρόε και του αντιθέτου της: την εκπολιτιστική ρίζα της δικής μας Αμερικής, της ρίζας του Μπολίβαρ και του Μαρτί. Συγκρούονται, ίσως όσο σε καμιά άλλη περιοχή του πλανήτη, δύο ανταγωνιστικές κοσμοθεωρίες της ιστορίας: το ηγεμονικό, παναμερικανικό της αυτοκρατορίας και αυτό της Δικής μας Αμερικής, το αντιαποικιακό και υπέρ της ανεξαρτησίας. Αυτές οι κοσμοθεωρίες υπερβαίνουν τα απλά γεωπεριφεριακά πλαίσια, εξού και το αποτέλεσμα της διένεξης μπορεί να έχει καθολική σημασία.
Αυτό συμβαίνει σε ένα πλαίσιο όπου οι εύθραυστες και ανολοκλήρωτες διαδικασίες της κατάργησης της δουλείας και της αποαποικιοποίησης που έλαβαν χώρα τους τελευταίους τρεις αιώνες να απειλούνται από τους αντιπάλους τους: νέες μορφές δουλείας, ρατσισμού, αποικιοκρατίας και ιμπεριαλισμού, συμπεριλαμβανομένων των πολιτιστικών και αξιολογικών διαστάσεών τους. Ανθίζουν οι διακρίσεις, η νεοφασιστική εναλλακτική, η ξενοφοβία οι αυθαίρετες ηγεμονικές κυρώσεις κάθε είδους. Η παραχώρηση της κυριαρχίας και επίσης η πολιτική νεοαποικιοκρατία, κάτω από την επιροή των ταξικών συμφερόντων και των ελίτ.
Όμως οι λαοί και οι πολιτισμοί μάχονται για την δικαιοσύνη, είναι υπερασπιστές και γεννήτορες ιστορικών κληρονομιών, ικανών να συνδυάσουν την «μυρτιά των ποιητών» με την «δάφνη των πολεμιστών», σύμφωνα με τον Μαρτί, όταν χαρακτήρισε την ουσία του λαού που αναπαρήγαγε τον Μπολίβαρ και τον Τσάβες, τον Γενναίο λαό της Βενεζουέλας.
Το κάλεσμα στη μάχη απένταντι στις ηγεμονικές φιλοδοξίες και τις απειλές είναι μία από τις ζωντανές ουσίες της ομιλίας του Τσάβες στην Αίθουσα Διαλέξεων και της ομιλίας του Μαρτί στη Λέσχη Εμπορίυ στο Καράκας. Το δικό μας ανθρωπιστικό έργο της Δικής μας Αμερικής που οικοδομείται, έχει το προνόμιο να μπορεί να τρέφεται επίσης από το έναυσμα, αδιαίρετο και διαχρονικό, που αντιπροσωπεύουν τα λόγια του Τσάβες από την Αβάνα και του Μαρτί, από την «αγαπημένη του Βενεζουέλα», η οποία ανταπέδωσε την αγάπη του «από τον ποταμό μέχρι τη θάλασσα».
Βιβλιογραφία
——— (2010). Venezuela en José Martí. Caracas, Fondo Editorial Ipasme, 2010.
Blanco, Eduardo (1881). Venezuela Heroica. Cuadros Históricos. Colección Bicentenario Carabobo. Prólogo de Nicolás Maduro Moros, presidente de la República Bolivariana de Venezuela, 2021.
Bolívar, Simón (1815). Carta de Jamaica. Contestación de un Americano Meridional a un caballero de esta isla. Kingston, 6 de septiembre de 1815. Documento. Consultado: 25 de abril de 2024.
Chávez Frías, Hugo Rafael (1994). Palabras del teniente coronel Hugo Chávez, en el acto efectuado en su honor en el Aula Magna de la Universidad de La Habana, el 14 de diciembre de 1994. Consultado: 24 de abril de 2024.
Elizalde, Rosa Miriam y Báez Luis (2004) Chávez Nuestro. Casa Editora Abril. La Habana.
García Marrúz, Fina. En: Mirla Alcibíades, Venezuela en José Martí. Caracas, Fondo Editorial Ipasme, 2010, p. 39. 84 Venezuela, F. Venezuela en Martí… op. cit.
Hart Dávalos, Armando (2016). Problemas teóricos y acción eficaz. En: Visión del mundo contemporáneo. Compilador: Gustavo Robreño Dolz.Ediciones Especiales. La Habana.
Marrero Martínez, José Oriol (2021). José Martí y “lo griego”. Editorial TOPOS. Atenas.
——— (2023). “El inmenso y grave beso de los mundos”: las civilizaciones en Martí. Coloquio Internacional por el 170 aniversario del natalicio de José Martí. Centro de Estudios Martianos.
Marinello, Juan: “Martí en su obra”, prólogo a las Obras completas de José Martí, La Habana, Editorial de Ciencias Sociales, 1975, t. 1.
Martí, José (1881). Fragmento del discurso pronunciado en el Club del Comercio. Caracas, OC, t. 7.
—- (1881). Venezuela Heroica. Por Eduardo Banco. OC, t. 7.
—- (1881). “Un viaje a Venezuela” (1881-1882). OC, t.19.
—- (1881). Curazao. OC, t.19.
—- (1881). Francia. La Opinión Nacional. Caracas. OC, t. 14.
—- (1881). Italia. La Opinión Nacional. Caracas. OC, t. 14.
—- (1883). La estatua de Bolívar. Por el venezolano Cova. La América. OC, t.8.
—- (1883). El Centenario de Bolívar. Agosto. La América. OC, t.8.
—– (1889). Discurso Pronunciado en la velada artístico-literaria de la Sociedad Literaria Hispanoamericana, 19 de diciembre de 1889. OC, t. 6.
—- (1889). Discurso en el Hartmann Hall de Nueva York. 30 de noviembre. OC, t. 5.
—– (1893). La fiesta de Bolívar en la Sociedad Hispanoamericana. Patria. OC, t. 8.
Morales, Salvador (1985). Martí en Venezuela, Bolívar en Martí. Editorial Política. La Habana.
Pérez Arcay, Jacinto (2004). El pueblo que salió a la calle cuando el Caracazo, todavía no ha regresado. En: Chávez Nuestro. Elizalde, Rosa Miriam y Báez, Luis (2004). Casa Editora Abril. La Habana.
Rayugsen, Omar Hurtado (2022) Prologo al libro de Vicent Vielma, Wolfgang R: Venezuela y los venezolanos en la obra de José Martí (1875-1895).
Retamar Fernández, Roberto (1964). Martí en su (tercer) mundo. José Martí: páginas escogidas. Ediciones Especiales. Selección y compilación de Roberto Fernández Retamar. Prólogos de Roberto Fernández Retamar y Pedro Pablo Rodríguez. La Habana. T.1. 2021.
Rodríguez, Pedro Pablo (2021). El difícil arte de compilar a Martí. En: José Martí: páginas escogidas. Selección y compilación de Roberto Fernández Retamar. Prólogos de Roberto Fernández Retamar y Pedro Pablo Rodríguez. Ediciones Especiales. La Habana, t. 1.
——— (2010). Martí en Venezuela. En: Mirla Alcibíades, Venezuela en José Martí. Caracas, Fondo Editorial Ipasme.
——— Martí en Hugo Chávez. Cinereverso.org/mart. Tomado de: www.cubarte.cult. Consultado: 26 de abril de 2024.
Sánchez Otero, Germán (2012). Abril sin censura. Golpe de estado en Venezuela. Memorias. Ediciones Correo del Orinoco. Abril.
Venezuela conmemora la llegada de José Martí a Caracas (2023). www.mppef.gob.ve/venezuela Consultado: 24 abril de 2024.
Wolfgang R. Vicent Vielma (2021). 140 años de la visita de José Martí a Venezuela www.rebelión.org/140-años 22.01. Consultado: 24 de abril de 2024.
——— (2022). Venezuela y los venezolanos en la obra de José Martí (18751895). 1ra. edición digital, Fundación Editorial El perro y la rana, 2022.
——— (2022). Presentación del libro: “Venezuela y los venezolanos en la obra de José Martí”. www.Rebelión.org/presentación Consultado: 24 de abril de 2024.
D/jomm. A treinta años del discurso de Chávez en el Aula Magna de la Universidad de La Habana y a 143 años del discurso de Martí en el Club de Comercio de Caracas. 3.12.2024
